Ethiek, is er waarheid?
Deze vraag is in toenemende mate relevant in een wereld vol meningen, inzichten en opvattingen, waarin nieuws, nepnieuws, feiten en alternatieve feiten naast elkaar worden gepresenteerd.
Het is hier niet de plaats om een complete kennistheorie uiteen te zetten. Ik wil volstaan met enkele opmerkingen, die van belang zijn voor de vraag naar waarheid. Wat is kennis? Kennis is de registratie van een werkelijkheid. Een aanzienlijk deel van onze kennis ontlenen we aan zintuigelijke waarnemingen, de empirische kennis. De eerste woorden van een kind zijn 'mama' of 'papa'. Het kind (her)kent 'papa'. Het legt een relatie tussen dat hoofd boven de wieg en de man die voortdurend 'papa' fluistert. De waarneming – het hoofd boven de wieg- wordt door het verstand omgezet in een ingefluisterd begrip 'papa'. Kent die kleine haar vader nu? In zekere zin wel, ze maakt een onderscheid tussen haar vader en alle anderen, die boven de wieg hangen. In de tijd die komen gaat, zal ze haar vader beter leren kennen doordat ze meer waarnemingen doet, die haar vader kenmerken, zoals zijn prikkelende baard, zijn lange haren, de lage brommende stem, de indringende geur van de aftershave en het onafscheidelijke blauwe overhemd
Dat is nog niet alles. Ze gaat ook anticiperen op het gedrag van haar vader. Ze begint te lachen als ze hem ziet en ze knijpt de ogen al dicht wanneer zijn baard heel dicht bij komt. Wat later steekt ze de wijsvinger niet meer in de suikerpot, omdat haar vader dat heeft verboden en zelfs boos wordt. De kennis die ze heeft opgedaan in het verleden – een vader die boos werd omdat ze uit de suikerpot snoepte - gebruikt ze voor haar gedrag in de toekomst – ze zal niet meer uit de suikerpot snoepen in aanwezigheid van haar vader. Daarnaast zal ze kennis op doen van haar vader door verhalen van haar moeder, haar grootouders en vrienden. Ook foto's van haar vaders jeugd dragen bij aan de kennis over haar vader. De kennis van haar vader steunt dus niet alleen op eigen zintuigelijke waarnemingen en ervaringen die ze vanaf de wieg met behulp van het verstand omzette in begrippen en omschrijvingen, maar ook de ervaringen van haar omgeving die met gedeeld werden behoren tot de kennis. Toch zal ze haar vader nooit helemaal kennen, wat hij in de toekomst zal doen, weet ze niet. Ze kan wel anticiperen op het gedrag van haar vader, vanuit de kennis uit het verleden.
In de Covid-19 pandemie zien we een soortgelijke ontwikkeling van de kennis omtrent dit virus. Na een eerste kennismaking met dit virus zijn er tal van opvattingen ontwikkeld op grond van waarnemingen. Wetenschappers gingen met een vaccin tegen het virus aan de slag en publiceerden hun bevindingen zover de waarnemingen tot het moment van publicatie reikten. Die kennis was niet volledig en is dat nog steeds niet. Met die beperkte kennis zijn maatregelen genomen om verspreiding van het virus te voorkomen, patiënten behandeld en vaccins ontwikkeld. Kennen we nu de werking van het virus en de gevolgen van een besmetting voor een persoon? 'Ja, deels is er zicht op de werking en de vaccins worden er op afgestemd. Maar er is geen volledige kennis en nog zeker geen controle over het virus, want we weten niet hoe het virus in de toekomst muteert.
Kunnen we dan niks zeggen over de toekomst? Jawel, dat doen we dagelijks of misschien wel elk moment.
Kennis verdient op een ander niveau aparte aandacht. Voor het vergaren van kennis is vrijheid van meningsuiting een noodzakelijke voorwaarde. De ontwikkeling van kennis stokt wanneer ze wordt gehinderd door politieke, religieuze, sociale of economische belangen of fenomenen. Wanneer de toetsing van verschijnselen, opvatting of inzichten wordt gehinderd door politiek, religie of samenleving dan stokt de waarheidsvinding. Kennis bestaat uit waarnemingen.
Politiek en religie zijn al langere tijd een hindernis voor de wetenschap. Betrekkelijk nieuw aan dit front zijn de sociale krachten die nepnieuws en/of alternatieve feiten verspreiden onder het grote publiek via sociale media, onder het mom dat 'de wetenschap ook niet alles weet'. Deze ontwikkelingen doen een extra beroep op de burger om kritisch te zijn op de aangeboden informatie. De wetenschap biedt betrouwbare beschrijvingen van de werkelijkheid van waaruit we ethiek behoren te bedrijven, ook al zijn deze beschrijvingen onvolledig en voor verbetering vatbaar.